referentie in de geschiedenis

Terwijl onze oudste voorvader wordt geboren, zijn de late middeleeuwen nog maar net afgesloten.
als bron heb ik met name gekozen voor Wikipedia dat een beknopt overzicht hanteert voor met name
de Friese geschiedenis. Zo her en der heb ik ook andere aantekeningen opgenomen die onze familiegeschiedenis wat meer in het licht van de wereld- en nationale geschiedenis plaatst.
Bovendien kun je door het aanklikken van de links in de tekst, terug naar de betreffende artikelen in Wikipedia

Late middeleeuwen in Friesland

Zegel van de Upstalboom

De periode 1200-1500 staat in de Friese geschiedenis vooral bekend als de periode van de Friese Vrijheid. In latere tijden zal die vrijheid iets mythisch krijgen, de vrijheid was de Friezen geschonken door Karel de Grote uit dankbaarheid voor hun inzet voor de strijd van Karel in Rome. Dit zogenaamde Karelsprivilege wordt overigens al in deze tijd genoemd in een van de oudste Friese rechtsteksten: het Hunsingoër Landrecht.

Kern van de Friese Vrijheid is het ontbreken van een landsheer. Voor hun bestuur en rechtspraak zijn de Friezen op zichzelf aangewezen. Er zijn wel 'Heren' die aanspraak maken op de Friese landen, maar geen van hen slaagt er in die aanspraken te verzilveren. Het gevolg is dat Friesland nauwelijks een centraal bestuur kent. Bestuur, en dat omvat in deze periode ook rechtspraak vindt plaats op lokaal niveau, waar de vrije boeren bij toerbeurt als rechter optreden. Er is wel enig streven om gezamenlijk, met alle zeven Friese Zeelanden, tot een vorm van centraal bestuur te komen bij de Upstalboom, maar enig blijvend resultaat levert dat niet op.

Friesland blijft een landstreek waar slechts op lokaal niveau bestuurd wordt, wat aan lokale hoofdelingen de kans biedt om hun lokale macht steeds verder uit te breiden. Naast de hoofdelingen zijn het met name de kloosters die de Friese maatschappij in deze periode domineren. De Friese steden, althans de steden in het huidige Friesland, hebben niet de macht om een dominante rol te spelen. Slechts Groningen en in mindere mate Emden, spelen een rol van betekenis.

Schieringers en Vetkopers

De veertiende en vijftiende eeuw werd niet alleen gekenmerkt door de strijd tegen buitenlandse heersers, ook intern werd er flink strijd geleverd. De Schieringers en Vetkopers vochten bijna twee eeuwen een onderlinge strijd uit waarbij moeilijk valt aan te geven wat het verschil tussen beide partijen was. Lang stonden de Schieringers bekend als de partij die streden tegen vreemde invloeden, maar als de strategische situatie daar om vroeg zochten ook zij steun buiten Friesland.

Met name Albrecht van Beieren (1336-1404) trachtte gebruik te maken van de onderlinge tweespalt. Meerdere hoofdelingen droegen hun heerlijkheid over aan Albrecht om deze vervolgens in leen van hem terug te krijgen. Daarbij was de omvang en de inhoud van de heerlijkheid overigens vaker meer wens dan werkelijkheid. De tegenstand van met name Oost-Friese krachten en de stad Groningen zorgden ervoor dat ook Albrecht uiteindelijk bakzeil moest halen.

Het einde van de Friese Vrijheid

De Friese Vrijheid was in de loop van de 15e eeuw meer idee dan realiteit geworden. In de Ommelanden had de stad Groningen min of meer de positie van landsheer bereikt. In 1464 werd Ulrich Cirksena de eerste graaf van Oost-Friesland.

In 1498 benoemde keizer Maximiliaan van Oostenrijk hertog Albrecht III van Saksen tot gubernator van heel Friesland. Hij kreeg echter alleen het gedeelte ten westen van de Lauwers onder controle. Hiermee was de opsplitsing van het oude Friesland een feit, en kwam de Friese Vrijheid ten einde.

Na de dood van Albrecht in 1500 werd zijn zoon Joris met de Baard gubernator van Friesland, tot 1505 samen met Hendrik de Vrome, daarna alleen. Joris probeerde in 1514 Groningen en De Ommelanden te veroveren, maar die hadden een verbond gesloten met Oost-Friesland en Gelre en dreven Joris terug naar Leeuwarden. Door geldgebrek verkocht hij tenslotte op 19 mei 1515 zijn rechten op Friesland aan keizer Karel V, die Floris van Egmont aanstelde als de eerste stadhouder van Friesland.

Als na 1500 over (de geschiedenis van) Friesland wordt gesproken geldt dat in steeds toenemende mate enkel nog de geschiedenis van de huidige provincie Friesland wordt bedoeld. Het mislukken van de plannen van Albrecht om in heel Friesland een tweede vorstendom voor zijn jongere zoon te stichten leidde tot een duidelijke scheiding tussen Friesland en de Ommelanden, die uiteindelijk zeer tegen de zin van de Ommelander hoofdelingen een provincie met de stad Groningen zouden gaan vormen. In Groningen zouden nog wel lang banden met Oost-Friesland blijven bestaan, maar politiek was ook de Eems een definitieve scheidslijn geworden.

Nieuwe Tijd

Laatste Fries-Hollandse oorlog

De nieuwe tijd begon voor Friesland met de laatste Fries-Hollandse oorlog (1515-1524). Het platteland had veel te lijden van de strijdende partijen en van profiterende roversbenden. De Zuiderzee werd onveilig gemaakt door de beroemde Friese zeerover Grutte Pier (Grote Pier). Aan het einde van de oorlog, in 1524, kwam Friesland onder het gezag van Karel V, die de eerste stadhouders aanstelde en de Heerlijkheid Friesland oprichtte, die toegevoegd werd aan de Habsburgse Nederlanden.

Onder de Habsburgers

In 1528 werd de stadhouder van Friesland ook verantwoordelijk voor Overijssel. Als gevolg van de Eerste slag bij Heiligerlee in Groningen en de Vrede van Grave in 1536 kwamen ook Groningen en Drenthe onder het gezag van Karel V. Zijn Friese stadhouder Schenk van Toutenburg werd tevens benoemd stadhouder voor deze gebieden. Tenslotte werd het Hertogdom Gelre, dat in 1514 nog Groningen en de Ommelanden had bijgestaan, onderworpen en als laatste van de Zeventien Provinciën toegevoegd aan de Habsburgse Nederlanden. In 1549 volgde de Pragmatieke Sanctie, die de erfopvolging in de Zeventien Provinciën regelde.
In de tweede helft van de 16e eeuw werd Friesland geteisterd door overstromingen. De toenmalige stadhouder Caspar de Robles nam het herstel van het dijkwezen krachtig ter hand. Bij Harlingen werden de dijken flink verhoogd; om de stadhouder hiervoor te bedanken richtten de Harlingers een nog steeds aanwezig standbeeld op, genaamd: de Stienen Man, dat op de Westerzeedijk ten zuiden van Harlingen de grens markeert tussen twee waterschappen.
Tijdens de inhuldiging van Filips II weigerden de afgezanten van stadhouder van Friesland te buigen voor de nieuwe koning en gaven hem te verstaan dat "zij alleen voor God bogen." Deze controverse zette de moeizame relatie tussen de Lage Landen en Spanje nog verder onder druk. De opstand tegen het Spaanse gezag (Tachtigjarige Oorlog) brak spoedig ook in Friesland uit.

De stenen man Harlingen vermeld ook de broer van Seerp 

16e eeuw

1500-09

1510-19

1520-29

1530-39

1540-49

1550-59

1560-69

1570-79

1580-89

1590-99

 

Seerp N (Bonga) *1520

Gebeurtenissen

januari

• 10 - De schepen van Ferdinand Magellaan ronden de kaap Santa Maria (zuidkust Uruguay).

april

• 16 - Er barst een opstand uit in Toledo tegen de jonge Habsburgse koning uit de Nederlanden Karel I en zijn regent Adriaen Boeyens. De koninklijke bestuurders worden verdreven en er wordt een burgercomité gekozen.

mei

• mei - De Spanjaarden, die als gasten worden getolereerd in Tenochtitlan, beginnen gedurende de festiviteiten rond Toxcatlde de onvoorbereide Azteken aan te vallen en af te slachten. Dit veroorzaakt de uitbraak van openlijke vijandelijkheden tussen de Azteken en de Spanjaarden, en is een keerpunt in de Spaanse verovering van Mexico.

juni

• 7 tot 24 - Ontmoeting bij Balinghem in het Field of the Cloth of Gold van de koningen Frans I van Frankrijk en Hendrik VIII van Engeland. Het circus levert niet het beoogde bondgenootschap op.
• 15 - Banbul van Paus Leo X tegen Luther. (Dit betekent excommunicatie, Luther behoort niet meer tot de rooms-katholieke Kerk).
• 24 - Motecuhzoma II wordt afgezet, zijn broer Cuitlahuac wordt tot hueyi tlahtoani gekozen.
• 29 of 30 juni - Moctezuma wordt in Tenochtitlan vermoord.

juli

• 1 - La Noche Triste (Treurnacht), Hernán Cortés en de zijnen worden uit Tenochtitlan verdreven. 400 Spanjaarden en 2000 Indiaanse bondgenoten komen om het leven.

augustus

• 26 - De 'Santiago', die door Ferdinand Magellaan zuidwaarts gestuurd is, wordt door een plotselinge storm op de kust van Rio de Santa Cruz (Argentinië) geworpen. De reddingsactie vergt twee maanden doordat de matrozen ongeveer 110 kilometer naar het noorden moeten lopen.

september

• 21 - Sultan Süleyman I bestijgt de troon in het Ottomaanse Rijk.

oktober

• 21 - Ferdinand Magellaan ontdekt een doorgang ten zuiden van Argentinië. Deze wordt later de Straat Magellaan genoemd.
• oktober - De hueyi tlahtoani van de Azteken sterft aan pokken. Hij wordt opgevolgd door zijn neef.

november

• 4 tot 10 - De Deense koning Christiaan II van Denemarken richt het Stockholms bloedbad aan. Het versterkt de Zweedse neiging tot afscheiding.
• 18 - Cuitlahuac sterft aan de pokken en wordt opgevolgd door Cuauhtemoc.

december

• 10 - Studenten verbranden de pauselijke banbul tegen Luther.

zonder datum

• Photisarat I volgt zijn vader Visunarat op als 16e koning van Lan Xang.
• Maïs komt uit Zuid-Amerika naar Spanje.
• De Dollard bereikt haar grootste omvang.
• Londen heeft 50.000 inwoners.

Pijter                   *1550

Gebeurtenissen

• 7 februari - Giovanni Maria del Monte wordt tot Paus gekozen. Hij kiest de naam Julius III.
• 16 juni - Begonnen wordt met het graven van de Willebroekse vaart.
• De Daviskwadrant, een hoekmeetinstrument, wordt uitgevonden door John Davis (1550-1605). Veel gebruikt in de scheepvaart.
• Begin van de bouw aan de Süleymaniye-moskee in Constantinopel (tegenwoordig Istanboel in Turkije).
• Karel V vaardigt het bloedplakkaat uit.
• De Zweedse koning Gustaaf I sticht de stad Helsinki.
• De 15-eeuwse kunstenaar Giorgio Vasari plaveit met zijn kunsthistorisch overzicht de weg voor vele latere studies die de evolutie in de kunstgeschiedenis centraal stellen. Hij legt de nadruk op drie stadia die de ontwikkeling van Giotto en Botticelli naar Leonardo da Vinci en de 'goddelijke' Michelangelo weergeven.
• Sai Setthathirat I volgt zijn vader Photisarat I op als 17e koning van Lan Xang.

Tachtigjarige Oorlog

Willem Lodewijk

Onder leiding van Willem van Bronkhorst werden Sneek, Dokkum, Bolsward en Franeker door de geuzen bezet. De opstandelingen waren echter niet tegen Caspar de Robles opgewassen, zodat het Spaanse gezag snel weer hersteld werd. De Staten-Generaal zetten daarna Caspar de Robles gevangen en Friesland sloot zich aan bij de Pacificatie van Gent.

Seerps Pieters  *1580 

 

Gebeurtenissen

Oorlogstoestand van de Tachtigjarige Oorlog in 1580.

februari

• 1 - De graaf van Rennenberg tekent de capitulatie van het Blokhuis. De Staten van Friesland en de Stad Leeuwarden nemen het kasteel in bezit.

maart

• 3 - De graaf van Rennenberg loopt over naar de Spanjaarden (het verraad van Rennenberg). Overijssel, Graaf van Rennenberg, kiest voor het katholicisme en Filips, maar krijgt, na diplomatie van Willem van Oranje alleen Groningen mee. Begin van een guerrillaoorlog. Friesland kiest definitief voor het Calvinisme.

april

• 6 - Aardbeving in het Nauw van Calais met een sterkte van 6,0 op de schaal van Richter.
• 9 - De Protestanten veroveren onder leiding van Olivier van den Tympel de stad Mechelen.
• 18 - In Amsterdam wordt de katholieke eredienst officieel verboden.

juni

• 15 - Willem van Oranje wordt door kardinaal Granvelle op last van de Spaanse Filips II in de ban gedaan en er wordt een geldprijs op zijn hoofd gezet. De prins beantwoordt met de Apologie ofte verantwoordinghe van den Prince van Orangien aan de Staten-Generaal.
• 17 - Het Staatse leger verliest de Slag op de Hardenbergerheide onder aanvoerder Filips van Hohenlohe-Neuenstein tegen een Spaans leger onder de Nederlandse verrader Maarten Schenk.
• 18 - De staatse troepen moeten het beleg van Groningen staken. Honderden protestanten vluchten naar het oosten.
• 20 - In Santaren wordt de troonpretendent Antonio van Crato door het volk naar het stadhuis gevoerd en daar uitgeroepen tot koning van Portugal. Onmiddellijk vallen gereedstaande Spaanse troepen onder aanvoering van de Hertog van Alva het buurland binnen.

augustus

• 25 - Slag om Alcantara. Spanje verslaat Portugal.

september

• 11 - Het Klooster van Aduard wordt verwoest.
• 26 - Francis Drake keert met zijn expeditie in Engeland terug, waar Drake wordt geridderd door koningin Elizabeth.

november

• 26 - Franse rooms-katholieken en Hugenoten sluiten de Vrede van Fleix. Hiermee komt een eind aan de zevende godsdienstoorlog in Frankrijk.

zonder datum

• De Kloosters in Friesland worden door de Staten van Friesland onteigend.
• De kolonie Buenos Aires (nu in Argentinië) wordt door de Spanjaarden gesticht.

In 1580 werd het grootste deel van Friesland opgenomen in de Unie van Utrecht. Het gewest werd toen aangeduid als een "algemene heerlijkheid" ofwel de heerlijkheid Friesland. Vanwege de inwendige verdeeldheden werd Friesland als vijfde in rang, dus na Utrecht, in het verbond opgenomen. De Staten van Friesland waren samengesteld uit afgevaardigden van de 11 steden en de 30 grietenijen. Vanaf 1580 zijn de stadhouders altijd leden van het huis van Nassau geweest. Dit feit gebruikten de Oranjes later als basis voor hun claim op het koningschap van de Nederlanden. De voormalige gouwen Oostergo, Westergo, Zevenwouden en de elf steden vormden samen de kwartieren van Friesland (1579-1795).

Op 29 juli 1585 stichtte Willem Lodewijk van Nassau-Dillenburg in Franeker een universiteit voor (calvinistische) predikanten. Er werd voor Franeker gekozen opdat Leeuwarden niet te belangrijk zou worden.

17e eeuw

1600-09

1610-19

1620-29

1630-39

1640-49

1650-59

1660-69

1670-79

1680-89

1690-99

Heerke Seerps  *1616

 

Gebeurtenissen

• 10 januari - Lichtenvoorde wordt ingenomen door de Staatsen en ingelijfd bij het Graafschap Zutphen.
• 25 februari - Borculo wordt belegerd door de Staatsen, en bij verdrag overgegeven en ingelijfd bij het Graafschap Zutphen.
• februari - Paus Paulus V dwingt de geleerde pater Galilei diens aan Copernicus ontleende theorie dat de aarde rond is en zich om de zon beweegt, in te trekken.
• Copernicus' boek De Revolutionibus Orbium Coelestium (Over de omwentelingen van de hemellichamen) uit 1543 wordt door de Paus op de Index geplaatst.

Ontdekkingen

• 29 januari - De Nederlandse ontdekkingsreizigers Willem Cornelisz Schouten en Jacob Le Maire varen voor het eerst om Vuurland. Zij noemen deze kaap naar de stad Hoorn, de geboorteplaats van Schouten.
• 25 oktober - Dirck Hartog landt aan de westkust van Australië, bij Shark Bay, bij een aantal onbewoonde eilanden, die nu de Dirck Hartog eilanden genoemd worden. Hij laat een tinnen plaat achter, die later naar Amsterdam zal worden teruggebracht.

In 1645 werd de Friese admiraliteit van Dokkum naar Harlingen verplaatst.

Als oprichtingsdatum van de Friese Admiraliteit wordt over het algemeen 6 maart 1596 gezien. Tot 1645 is de Admiraliteit te Dokkum gevestigd geweest, waarna er uitgeweken werd naar Harlingen voor betere groeimogelijkheden.

         

           

 Pieter Seerps    *1655

 

Gebeurtenissen

• Veendam gesticht
• 25 maart - Christiaan Huygens ontdekt Titan, de grootste maan van Saturnus.
• 29 juli - In Amsterdam wordt het stadhuis op de Dam in gebruik genomen. Er is 7 jaar aan gebouwd.
• 23 december - Ex-koningin Christina van Zweden houdt haar triomfale intocht in Rome.
• Raadspensionaris Johan de Witt en de Friese stadhouder Willem Frederik komen tot een vergelijk. Willem Frederik mag opperbevelhebber van het leger worden, maar hij moet ophouden zich luitenant-stadhouder van Overijssel te noemen. Daarmee erkent hij in feite de Akte van Seclusie van Willem III.

   Heerke Pieters  *1676

 

Gebeurtenissen

april

• 5 - Op deze Paaszondag vaart volgens de legende het schip De Vliegende Hollander uit, het gebod tot zondagsheiliging trotserend. Als spookschip moet het volgens de overlevering voor eeuwig in de buurt van Kaap de Goede Hoop rondvaren.
• 22 - In de Slag bij Agosta tegen een Franse vloot raakt Michiel de Ruyter zwaar gewond.

juni

• 11 - Slag bij Öland - De gecombineerde Deens/Nederlandse vloot onder leiding van Cornelis Tromp verslaat de Zweedse vloot.

september

• 21 - De curiekardinaal Benedetto Odescalschi wordt gekozen tot Paus Innocentius XI.

december

• 19 - De eerste twaalfstedentocht wordt geschaatst.

zonder datum

• Stichting door de Fransen van de stad Pondicherry op de oostkust van het Indisch subcontinent.

         

18e eeuw

1700-09

1710-19

1720-29

1730-39

1740-49

1750-59

1760-69

1770-79

1780-89

1790-99

 

Pijter Heerkes  *1712

 

Gebeurtenissen

• Er breekt een pokkenepidemie uit in de Kaapkolonie. Vooral de autochtone Khoikhoi bevolking wordt zwaar getroffen, omdat zij vrijwel geen weerstand bezitten.
• De Britse kolonie Carolina op de Noord-Amerikaanse kust wordt gesplitst in North Carolina en South Carolina.
• In Zweden wordt een extra schrikkeldag ingevoerd, 30 februari. Dit omdat er werd overgeschakeld van de juliaanse kalender naar de gregoriaanse kalender.
• Tsaar Peter I van Rusland trouwt met Katharina.

  

Heerke Piters   *1751

 

Gebeurtenissen

• 23 maart - Dijkdoorbraak bij Uitweg, waarna er een wiel ontstaat.
• 13 juni - De koning van Pruisen verleent een octrooi aan een groep van zes financiers om de Pruisische Aziatische Compagnie op te richten. De zes komen uit Frankrijk, Vlaanderen en Holland.
• 22 oktober - Stadhouder Willem IV sterft plotseling. Zijn weduwe Anna van Hannover wordt prinses-gouvernante, dat wil zeggen regent voor haar zoontje Stadhouder Willem V.
• De eilanden Goeree en Overflakkee worden door een dam verbonden.
• Axel Frederik Cronstedt ontdekt het element nikkel.

           

 Karste Herkes *1795

Gebeurtenissen

januari

• 10 - De Franse troepen trekken de Waal over bij Zaltbommel.
• 14 - De Fransen doen een aanval op het hele gebied tussen Arnhem en Amerongen
• 16 - De Fransen bezetten Utrecht, nadat het eerder die dag capituleerde.
• 18 - Vanuit Scheveningen verlaat stadhouder Willem V met zijn zoons het land, en zoekt asiel in Engeland.
• 24 - Overgave van de Nederlandse vloot aan de Franse cavalerie in Den Helder.

februari

• 9 - Het schilderij De dood van Marat van Jacques-Louis David wordt uit de Nationale Conventie verwijderd, nu de cultus rond Marat in ongenade is gevallen bij het Directoire.

maart

• 6 - Afschaffing galgenvelden en galgenbergen in Holland.

april

• 5 - Vrede van Bazel tussen Frankrijk en Pruisen. Frankrijk blijft in het bezit van de Pruisische gebieden op de linker Rijnoever in afwachting van een algemene vrede tussen Frankrijk en het Heilige Roomse Rijk. Geheime artikelen over territoriale veranderingen.
• 7 - In het revolutionaire Frankrijk wordt de decimale indeling van de dag na een half jaar weer afgeschaft. Tegelijk worden decimaal verdeelde maten en gewichten ingevoerd.
• 8 - De latere koning George IV treedt in het huwelijk met Caroline van Brunswijk.

mei

• 16 - Het Verdrag van Den Haag met Frankrijk maakt de jonge Bataafse Republiek tot een vazalstaat.

juni

• 18 - Charles-Gilbert Romme, voorzitter van de Franse parlementscommissie voor onderwijs en belangrijkste ontwerper van de Franse republikeinse kalender, wordt ter dood veroordeeld.

juli

• 22 - Vrede van Bazel tussen Frankrijk en Spanje. Spanje staat zijn deel van Hispañola af.

augustus

• 7 - De Slag om Muizenberg begint, waarin Nederland uiteindelijk Kaap de Goede Hoop verliest aan England.
• 16 - In de Leeuwarder Jacobijnerkerk worden de graven van de Friese stadhouderlijke familie geschonden door Patriotten.
• 17 - Slavenopstand op Curaçao, aangevoerd door Tula.
• 28 - Vrede van Bazel tussen Frankrijk en Hessen-Kassel. Rheinfels, Sankt Goar en het op de linker Rijnoever gelegen deel van het graafschap Katzenelnbogen blijven bij Frankrijk tot de sluiting van een algemene vrede.

oktober

• 1 - De Oostenrijkse Nederlanden, het prinsbisdom Luik, Maastricht en omgeving en het Pruisische Kleef worden als "Départements belgiques" door de Franse Republiek geannexeerd. In de Zuidelijke Nederlanden worden gemeentes ingesteld. Gemeentes met minder dan 5000 inwoners krijgen geen eigen bestuur maar worden ingedeeld in kantonmunicipaliteiten.
• 3 - De leiders van de slavenopstand op Curaçao worden terechtgesteld.
• 5 - In Frankrijk wordt de royalistische opstand bij de Saint-Roch kerk in Parijs door Napoleon Bonaparte neergeslagen.
• 25 - Oprichting van het Institut de France als koepel van Academies van kunsten en wetenschappen.
• 26 - Frankrijk lijft het hertogdom Bouillon in.

november

• 25 - Met de Derde Poolse Deling verdwijnt Polen van de landkaart Koerland wordt een deel van Rusland.

december

• 13 - Een meteoriet treft Wold Newton in het Engelse Yorkshire. Later zal de sciencefiction schrijver Philip José Farmer deze gebeurtenis als basis voor zijn Wold Newton family verhalen gebruiken.
• 24 - De Staten-generaal besluiten dat de Vereenigde Oostindische Compagnie zal worden opgeheven.

zonder datum

• Zweden erkent als eerste monarchie de Franse Republiek.
• Fort Edmonton (Canada) wordt gesticht door de Hudson's Bay Company.
• Verdrag van Madrid. Spanje draagt gebied ten oosten van de Mississippi aan de VS over (onder andere Alabama).
• De Pruis Franz Carl Achard construeert een mobiele veldtelegraaf.
• De Zwitsers-Franse horlogemaker Abraham Louis Breguet vindt de tourbillon uit, een aanpassing om de loop van zakhorloges regelmatiger te maken.

  Franse tijd

In 1795 werd de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, waar het gewest Friesland deel van uitmaakte, opgeheven en werd de Bataafse Republiek gesticht.

Bij de grondwetsherziening van 1798 vond een herschikking op het grondgebied van de republiek plaats, waarbij Friesland ophield te bestaan als administratieve eenheid. Het grootste gedeelte ging met Stad en Lande op in het Departement van de Eems, terwijl Zevenwouden aan het Departement van de Oude IJssel werd toegevoegd.

In 1801 ging de Bataafse Republiek over in het Bataafs Gemenebest; als gevolg hiervan werd in 1802 het departement Friesland gevormd. In 1806 werd het Bataafs Gemenebest opgeheven en vervangen door het koninkrijk Holland, waarvan Lodewijk Napoleon de eerste koning werd. Bij een departementale herindeling in 1807 bleef Friesland als departement bestaan.

Na de inlijving van het Koninkrijk Holland in 1810 door Napoleon Bonaparte vond in 1811 weer een bestuurlijke herindeling plaats. Friesland kreeg als enig nieuw departement de oude naam terug, maar dan wel, als Frans departement, meestal aangeduid in het Frans: Département Frise.

19e eeuw

1800-09

1810-19

1820-29

1830-39

1840-49

1850-59

1860-69

1870-79

1880-89

1890-99

Andries Karste *1824

 

Gebeurtenissen

maart

• 17 - Nederland en Groot-Brittannië sluiten te Londen een verdrag waarin alle geschillen worden geregeld die zijn voortgekomen uit de teruggave in 1816 van de Nederlandse koloniën door Groot-Brittannië. De Britse bezittingen op Sumatra worden geruild voor de Nederlandse bezittingen in Malakka. Nederland belooft de onafhankelijkheid van het sultanaat Atjeh te respecteren.
• 29 - Bij Koninklijk Besluit wordt de Nederlandsche Handel-Maatschappij opgericht.

april

• 19 - Lord Byron sterft te Mesolongi aan moeraskoorts.

mei

• 7 - Het regerende huis van het vorstendom Reuss-Lobenstein sterft uit. Het vorstendom wordt verenigd met het vorstendom Reuss-Ebersdorf

juli

• De Egyptische generaal Ibrahim Pasja trekt met een Osmaans leger Griekenland binnen om de opstand te onderdrukken.

september

• 16 - Lodewijk XVIII van Frankrijk wordt door Karel X opgevolgd als koning van Frankrijk.

oktober

• 21 - De Engelse metselaar Joseph Aspdin krijgt patent op Portlandcement.
• Vakbonden worden gelegaliseerd in het Verenigd Koninkrijk.

december

• 4 - Het Noordhollandsch Kanaal wordt geopend.
• Shaka Zoeloe sluit een verdrag met de Boeren om rivaliserende stammen de baas te worden. Op termijn zullen echter vooral de blanken profiteren.
• A.S. Ørsted wordt generaalprocureur.

 

Nieuwste tijd

In 1814 werd Friesland een Nederlandse provincie, maar zonder de zelfstandigheid ten tijde van de Republiek. De voormalige Republiek en de voormalige Oostenrijkse Nederlanden werden samengevoegd tot een centraal bestuurde staat met een constitutionele monarchie als bestuursvorm, het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, dat na de afscheiding van de Zuidelijke Nederlanden in 1830 overging in het Koninkrijk der Nederlanden.

Voor Friesland was de negentiende eeuw een periode van relatieve achteruitgang. Die ontwikkeling was al tijdens de Republiek begonnen, maar werd nu duidelijker zichtbaar. Friesland groeide wel in bevolkingsomvang, maar veel minder dan andere provincies. Steeds meer Friezen zochten, al dan niet gedwongen, hun geluk in met name Holland. Ten tijde van de Republiek was Friesland na Holland het bevolkingsrijkste gewest, maar nu werd Friesland ingehaald door Gelderland, Brabant, Limburg en Overijssel.

Tegelijkertijd was de negentiende eeuw ook in Friesland een periode van expansie. Met name de zuivelindustrie creëerde een nieuw aanzien van de provincie. In ieder dorp van enige omvang verrees een zuivelfabriek. De Friese landbouw, met uitdondering van een streek als Het Bildt, ging zich specialiseren in de veeteelt, de Friesche koe werd een symbool voor de provincie.

 

Karste               *1848 

 

Gebeurtenissen

• Revoluties in heel Europa.

januari

• 22 - Vier Friezen schaatsen van Huins naar Huins en doen onderweg alle elf Friese steden aan.
• 24 - De Californische goudkoorts begint officieel als James Wilson Marshall bij Sutter's Mill goud vindt.
• 25 - Verschijning van het Communistisch Manifest, geschreven door Karl Marx en Friedrich Engels. Het draagt op de omslag als kenspreuk: "Proletariërs aller landen, verenigt u!".

februari

• 2 - De Vrede van Guadalupe Hidalgo wordt getekend. Er komt een eind aan de Amerikaans-Mexicaanse Oorlog en Mexico moet een groot deel van zijn grondgebied afstaan aan de Verenigde Staten.
• 22 - Februarirevolutie in Parijs, ingevolge economische depressie en voortdurende sociale onrust.

maart

• 5 - De conservatief-katholieke groothertog Lodewijk II van Hessen-Darmstadt ziet zich gedwongen zijn populaire zoon Lodewijk tot mederegent te benoemen.
• 14 - Ook in Wenen breken ongeregeldheden uit.
• 15 - De Maartrevolutie slaat over naar Pruisen.
• 18 - Koning Frederik Willem IV van Pruisen belooft een constituante bijeen te zullen roepen, persvrijheid toe te staan en de Duitse Bond te hervormen.
• 18 - De Nederlandse koning Willem II stelt een commissie in die een herziening van de grondwet moet voorbereiden. Voorzitter wordt Johan Rudolph Thorbecke.
• 19 - Revolutionair geweld in Berlijn kost het leven aan honderden mensen.
• 23 - Koning Karel Albert van Sardinië verklaart Oostenrijk de oorlog. Hij wordt gesteund door het Groothertogdom Toscane en door de Kerkelijke Staat.
• 25 - Nederland krijgt voor het eerst een kabinet, het tijdelijk kabinet-Schimmelpenninck.

april

• 2 - De Duitse Bondsdag trekt de Besluiten van Karlsbad in. Dit is een tegemoetkoming aan de revolutionairen.
• 3 - Een delegatie van het Frankfurter parlement biedt koning Frederik Willem IV van Pruisen het keizerschap aan. De vorst wenst echter een keizerskroon niet uit handen van een parlement te ontvangen.
• 19 - Hongarije onder Lajos Kossuth verklaart zich onafhankelijk.

mei

• 14 - Keizer Ferdinand I van Oostenrijk verlaat Wenen.

juni

• 28 - De Franse minister van Oorlog Cavaignac wordt, na het neerslaan van een volksopstand in Parijs, benoemd tot hoofd van de voorlopige regering. Hij laat 15.000 revolutionairen deporteren naar Algerije.

juli

• 12 - Revolutionaire leiders in Walachije benoemen de orthodoxe metropoliet Neofit II tot hoofd van een voorlopige regering.

augustus

• 9 - Metropoliet Neofit wordt als hoofd van de voorlopige regering van Walachije vervangen door een driemanschap.
• 31 - Eerste uitvoering van de Radetzkymars, een door Johann Strauss sr. ter ere van veldmaarschalk graaf von Radetz gecomponeerde mars

oktober

• 1 - Vorst Hendrik LXXII van Reuss-Lobenstein-Ebersdorf doet afstand van de troon en draagt zijn landen over aan de vorst van Reuss-Greiz. Hierdoor ontstaat het vorstendom Reuss jongere linie.

november

• 3 - In Nederland wordt een nieuwe grondwet van kracht, opgesteld door de liberaal Thorbecke. Hoofdpunten zijn o.a.: Nederland wordt een parlementaire monarchie, de macht van de koning wordt beperkt, de ministeriële verantwoordelijkheid wordt ingevoerd en er komen rechtstreekse verkiezingen van de Tweede Kamer, de Provinciale Staten en de Gemeenteraden. Zie Grondwetsherziening 1848.
• 16 - Jonas Furrer wordt de eerste bondspresident van Zwitserland. Het land is na de burgeroorlog van een confederatie omgevormd tot een federatie.
• 21 - Het kabinet Schimmelpenninck treedt af na het tot stand komen van de Grondwetsherziening.
• 21 - Het kabinet De Kempenaer - Donker Curtius treedt aan.

december

• 11 - Napoleon III wordt president van Frankrijk.
• 15 - Aftreden van Anton von Schmerling als eerste minister van het Frankfurter parlement. Hij is teleurgesteld door de groeiende invloed van Pruisen.

zonder datum

• Het "Washington Monument" (een Amerikaanse obelisk van 169 meter hoogte) wordt opgericht (1884 opgeleverd).
• Kneipp, pastoor (1821-1897) in Wörishofen, ontwikkelt waterkuren, de zogenaamde Kneippkuren.
• Mayastad Tikal herontdekt.

          

Andries             *1881

 

Gebeurtenissen

januari

• 1 - De spoorlijn Zwolle - Almelo (exploitatie SS) komt gereed.
• 28 - Met de slag bij Laingsnek, waar generaal Piet Joubert het leger van generaal Sir George Colley verslaat, begint de Eerste Transvaalse Vrijheidsoorlog (Boerenoorlog).

februari

• 10 - Première van "Hoffmans vertellingen" van Jacques Offenbach.
• 27 - Nadat een Britse strijdmacht onder George Pomeroy-Collery vernietigend wordt verslagen in de Slag van Majuba, eindigt de Eerste Boerenoorlog.

maart

• 3 - De Nederlandse koning Willem III kondigt een nieuw Wetboek van Strafrecht af
• 5 - Trappisten uit Frankrijk stichten in Berkel-Enschot het klooster Koningshoeven.
• 13 - Tsaar Alexander II van Rusland komt bij een bomaanslag om het leven.
• 22 - Het eiland Chios wordt zwaar getroffen door een aardbeving.

april

• 5 - In de Conventie van Pretoria staat het Britse bestuur van Gladstone de Boeren van Transvaal zelfbestuur toe in Transvaal onder Brits toezicht. Expansie buiten de huidige grenzen is verboden.
• 12 - Johan Wilhelm van Lansberge wordt door Frederik s'Jacob opgevolgd als Gouverneur-Generaal van Nederlands-Indië.

mei

• 9 - Vorst Alexander van Bulgarije schort voor zeven jaar de grondwet op.
• 12 - In Utrecht wordt de Nederlandsch-Zuid-Afrikaansche Vereeniging opgericht.

juni

• 1 - In Amsterdam wordt het eerste Nederlandse openbare telefoon netwerk in gebruik genomen door de Bell Telefoon Maatschappij. Er zijn 49 aansluitingen.
• 4 - De Brabantse Lijn, de spoorlijn die Tilburg met Nijmegen verbindt, wordt geëxploiteerd.

juli

• 23 - De Internationale Gymnastiekfederatie wordt opgericht in Luik.

september

• 20 - In Karlsruhe trouwen prinses Victoria van Baden en kroonprins Gustaaf V Adolf van Zweden.

oktober

• 4 - Het Nederlandse mailschip "Koning der Nederlanden" zinkt op weg van Batavia naar Amsterdam, in het westelijk deel van de Indische Oceaan. 90 van de 216 opvarenden komen om het leven.
• 26 - In Tombstone (Arizona) vindt het befaamde vuurgevecht bij de O. K. Corral plaats met Wyatt Earp en Doc Holiday.

december

• 8 - De Ringtheaterbrand, waarbij het Ringtheater afbrandt.
• 12 - de Groningse Farmaceutische Studentenvereniging Pharmaciae Sacrum wordt opgericht.

zonder datum

• Louis Pasteur bewijst dat gevaccineerde kinderen afweer opbouwen.
• Frankrijk bezet Tunesië.
• De Driebond wordt opgericht.
• In Nederland wordt de Neo-Malthusiaanse Bond opgericht om geboortebeperking te bevorderen.
• Nabij Exloo wordt het uit de bronstijd afkomstige Kralensnoer van Exloo gevonden.
•  

20e eeuw

1900-09

1910-19

1920-29

1930-39

1940-49

1950-59

1960-69

1970-79

1980-89

1990-99